افسون

شرح شطحیات روزبهان بقلى شیرازى(صوفى و عارف نامدار قرن ششم هجرى) از امهات کتب صوفیه است.او را بقلى از آن باب گویند که پدرش ابو نصر و شاید خود او دکان سبزى‏فروش داشت و از آن روى که در شطحیات مشهور بود او را شیخ شطاح و شطاح فارس هم گفته‏اند. روزبهان شطحیات را به زبان عربى نوشت و آن را«منطق الاسرار ببیان الانوار» نامید و بعدها بنا به توصیه بعضى از مریدان شرحى بر آن نوشت که به شرح شطحیات موسوم گشت. روزبهان دراین کتاب کوشیده است تا حقایق عرفانى را که به زبان شطح جارى بود و قشریون آن را نشانه کفر و الحاد و دعوى نبوت مى‏دانستند، گردآورى و شرح کند و نشان دهد که در طریقه صوفیه«منى»و«تویى»محلى از اعراب ندارد. این کتاب در 545 فصل و یک مقدمه و یک خاتمه تدوین یافته، از لحاظ موضوع و روش کار و زوایه دید نویسنده و فصل‏بندى و نظام فکرى و منطق حاکم بر متن، کم‏نظیر و از جنبه خلاقیت و حدود ابتکار منحصربه‏فرد است.شیخ شطاح دراین کتاب به توضیح و تأویل سخنان شورانگیز و رمزى صحابه و اولیا مى‏پردازد: شطحى را از مشاهیر بیان مى‏کند، تفسیر آن را زیر عنوان«قال»مى‏آورد، سپس با خطاب جانان!عاشقا!دلبرا!اى شیرا!اى عیار!اى مرغ جان...با مناجات و حکایاتى از مقربان و احادیث نبوى به گشودن و بسط کلام اقدام و مفاهیم عالى را روشن مى‏کند.نثر کتاب پرشور، و در بسیارى موارد به صنایع بدیعى آراسته است. دراین مقاله، سیر آیین جوانمردى از دیرباز تا به امروز بررسى شده است.آیین جوانمردى را به آدم ابوالبشر نسبت داده‏اند.در عرب پیش از اسلام، دو فضیلت سخاوت و شجاعت از ارکان اصلى فتوت به شمار مى‏رفت.نویسنده پس از برشمردن صفات فتیان، خاستگاه فکرى این گروه را کشور ایران دانسته است. عیاران، مردانى در زمره جوانمردان:در قرنهاى نخستین اسلام، به ظاهر فتیان همان توده‏هاى برخاسته از مردم بودند که به همیارى یاران خویش کمر همت بر میان بسته، شهرها را از دستبرد بیگانگان رهایى مى‏بخشیدند و هم ازاین‏رو آنان را عیار(مصحف واژه فارسى ایار)مى‏نامیدند. جنبه‏هاى اجتماعى عیاران:یکى از وجوه بسیار مهم تاریخ اجتماعى ایران، رواج آیین جوانمردى و تشکیل جمعیتهاى فتیان است.این آیین، یادگار دوره‏اى است که ایرانیان علیه بیدادگرى و نژادپرستى امویان به اعتراض برخاستند.در دوره‏هاى بعد، صفاریان نیز که علم استقلال برافراشتند، از فتیان بودند. رابطه تصوف و فتیان:از آغاز تصوف در ایران-که آن نیز پرخاشى در برابر مسائل اجتماعى بود-بزرگان صوفیه همواره تصوف را براى خواص و جوانمردى را براى عموم مى‏دانستند و هر دو را با هم ترویج مى‏کردند؛چنانکه سه تن از بزرگان مشایخ ایران، از سران فتیان و جوانمردان بوده‏اند. فتیان و سیاست:بارها اتفاق افتاده است که کار فتیان بالا گرفته و با اقبال خواص و رجال سیاسى روبه‏رو شده است.پیوستن الناصر لدین الله، خلیفه عباسى، و سلطان ملک طاهر بن بیبوس بند قدارى، پادشاه مصر، و نیز در زمان صوفیه پیوستن قزلباش به فتیان نمونه‏اى از آن است. اهل ملامت و فتیان:فتیان نیز چون ملامتیان بر اخلاص در عمل و دورى از ریا مى‏کوشیدند و بتدریج، طریقه اهل ملامت با سنتهاى فتوت پیوند خورد.بعدها، قلندران نیز مانند آنان در ترک لباس اهل تصوف و دورى از شکل و شمایلى که آنان را معبود خلایق کند، مصّر بودند؛اما طریقه آنان و هم روش فتیان، خود آداب و هیأت ویژه‏اى پیدا کرد که در نتیجه، آنها نیز مانند صوفیه به رؤیت خلق و انحراف از اصل کشیده شدند. آیین جوانمردى و ورزش باستانى:چون فتوت خوى پهلوانان ایران بود، پس از رواج تصوف اسلامى در ایران، ورزش باستانى به تصوف آمیخته شد؛به طورى که تنى چند از صوفیان، از پهلوانان بنام گردیدند که بزرگترین آنها، پهلوانان محمود پوریاى ولى است.اصولى که ورزش باستانى از آن مایه گرفته، پاره‏اى از آداب عیاران است.   در پایان این مقاله، نویسنده هشت فتوت‏نامه زیر را به اختصار معرفى کرده است:فتوت‏نامه شهاب الدین عمر سهروردى(رساله یکم)؛رساله دوم سهروردى ؛فتوت‏نامه عبد الرزاق کاشانى؛فتوت‏نامه شمس الدین آملى؛فتوت نامه نجم الدین زرکوب؛فتوت نامه درویش على بن یوسف کرکهرى؛فتوت‏نامه مى‏رسید على همدانى و فتوت نامه سلطانى. دراین مقاله، نویسنده با استناد به متون نظم و نثر عرفانى، تعبیر عارفان از بهشت و نعمتهاى آن را بررسى کرده است.بهشت پاداشى است که خداوند به بندگان نیک خود وعده کرده است.ویژگیهاى بهشت در قرآن کریم با تشبیهات محسوس و عینى بیان شده است.این تشبیهات، به تعبیر عارفان، براى ملموس شدن نعمتهاى معنوى و حقیقى است؛نعمتهایى که جز به وساطت این‏گونه تشبیهات حسى، به‏ طریق دیگرى توصیف نمى‏شود.از نظر عارفان، حوران بهشتى، در واقع تجلى صفات الهى و فاقد جسم و حس هستند. عارف، عبادت حق را از آن جهت انجام مى‏دهد که او را مستحق عبادت مى‏داند.عارف بلند همت کمال طلب، بهشت را چیزى نمى‏انگارد؛بلکه چون وعده معشوق است و نردبانى است که وى در راه عاشق نهاده تا او را به وصال و لقاى خویش برساند، آن را مى‏پذیرد و راج مى‏نهد.بسا مردانى که از منزل ترس جهنم و شوق به بهشت فراتر مى‏روند تا به منزل دوستى خدا فرود آیند. در آثار صوفیان به جنّات متعددى برمى‏خوریم که عالیترین و شریفترین آنها «جنات محبان»است که از آن دوستان خداوند است و حضرت مصطفى(ص)از آن خبر داده است. مکاشفات رضوى نام یکى از ده‏ها شرحى است که به منظور باز نمودن و روشن کردن غرض برخى از ابیات مثنوى به رشته تحریر درآمده است.شارح این اثر «مولوى محمد رضا ملتانى لاهورى»متعلق به سده یازدهم ه.ق است. در بیشتر جاهاى کتاب، پیش از شرح، نقدى کوتاه از داستان موردنظر بازگو شده و منظور و هدف مولوى را ارائه داده است. نثر شارح-بسان غالب هندیان پارسى‏نویس-ساده، روان، خوشخوان و دور از تکلف و تصنع و آرایه‏ها و پیرایه‏هاى گفتارى است. مکاشفات رضوى به اهتمام کورش منصورى با استفاده از سه نسخه تصحیح شده، اما روى جلد این کتاب نامى از مصحح نیامده است!همچنین عیوب و نواقصى چند در نگارش این شرح جلب نظر مى‏کند؛از جمله: مقدمه و متن کتاب از اغلاط مطبعى عارى نیست.دسته دیگرى از عیوب مربوط به بخش«نمایه‏هاست»که شماره صفحات آنها به ترتیب نادرستى آمده است.در خلال فهرستها، کاستیهایى به چشم مى‏خورد.در رسم خط کتاب مکاشفات رضوى اشتباهات و املاى متفاوت کلمات دیده مى‏شود که براى خواننده این سؤال را به وجود آورده که کدام درست یا درست‏تر است. مکاشفات رضوى به همت انتشارات روزنه در شمارگان 1500 نسخه به سال 1377 براى اولین‏بار چاپ، و در قطع وزیرى و در 901 صفحه به قیمت 2950 تومان عرضه شده است.