اختیارات شاعری در عروض
اختیارات شاعری
در تعیین وزن شعر فارسی،به سبب رعایت تساوی هجاهای کوتاه و بلند، هیچ مشکلی در تطابق دو مصراع یک بیت وجود ندارد. امّا گاهی در تقطیع هجایی و خطّ عروضی با وجود رعایت تساوی هجاهای دو مصراع ، به رویا رویی هجاهای کوتاه و بلند برمی خوریم که موجب اختلاف وزن دومصراع یک بیت می شود .دراین صورت ناگزیریم که تغییراتی در تلفّظ یا وزن کلمات ایجاد کنیم تا وزن مناسب و هماهنگ حاصل شود. با مقایسه ی دو مصراع – یعنی از روی اختلاف هجاها- اختیارات شاعری را بهتر درمی یابیم.لذا در تقطیع، هجاهای مصراع دوم را به ترتیب زیر هجاهای مصراع اول می نویسیم اگر اختلاف داشتند ، احتمال استفاده و کاربرد اختیارات شاعری وجود خواهد داشت . به این گونه تغییرات در تلفّظ و وزن که بنا به ضرورت ایجاد می شود، اختیارات شاعری می گویند.
انواع اختیارات شاعری
اختیار شاعری خود به دو دستهی اختیار زبانی و اختیار وزنی تقسیم میشود:
1)اختیار زبانی
گاهی شاعر برای تعیین وزن مناسب شعر،یک تلفّظ را از میان دو یا چند تلفّظ بعضی از کلمات برمیگزیند که به این انتخابِ تلفّظ کلمه از سوی شاعر، اختیار زبانی شاعری گفته می شود. اختیار زبانی خود به دو دسته ی اصلی تقسیم میشود که عبارتند از :
الف ) امکان حذف همزه :
هرگاه در کلمات ترکیبی پیش از همزه حرف صامت باشد، به هنگام تلفّظ آن کلمه، می توان همزه را حذف کرد؛ مثلاً « پیش از= پی شَز ، دانش آموز = دا ن شا موز و از این = اَ زین» خوانده می شود. همان طوری که می بینید در این واژه ها همزه از تلفّظ افتاده است.
یا مثلا کلمه ی ( آب – ء اب) که با همزه شروع شده است اگر قبل از آن حرف صامتی مانند (ر) بیاوریم همزه را می شود حذف کرد. مثلا ( در آب ) را بگوییم (دراب) یا (در آن ) را بگوییم (دران).
نظر به این که در زبان فارسی ، تلفط حرف «عین» دقیقا مانند همزه است ، لذا هر قاعده ای که در مورد همزه اجرا شود ، در مورد عین نیز صادق است.بنا بر این در عباراتی نظیر ؛ در عالم ، می توان دَ-را-لَم تلفظ کرد. و یا در عشق را دَ-رِشق گفت.
ب ) تغییر کمّیّت مصوّت ها:
این مورد از اختیار زبانی شاعر خود به دو صورت زیر است؛
1)بلند تلفّظ کردن مصوّت کوتاه در آخر واژه، در صورتی که هجای مقابل آن بلند باشد؛ مثال :
«مصوت کوتاه پایان کلمه» را به ضرورت وزن می توان بلند تلفظ کرد تا مصوت بلند به حساب بیاید؛
مانند : خانه (- U)/ پروانه (- –U)/ شیشه (- U)/ لانه (- U)….با توجه به این که همه این کلمات به های غیر ملفوظ یا های بیان حرکت ختم می شوند و علامت هجایی آن ها ( U ) است ، اما می توانند هجای بلند منظور شوند و علامت هجایی ( – ) را داشته باشند.
مصوت های کوتاهِ که – چه – تو – به – نه – دو می توانندبلند تلفظ شوند .
«مصوت کوتاه کسره اضافه »را می توان هجای بلند منظور داشت .مانند :دستِ من – کتابِ چاپی – عروسکِ زیبا…که در همه این ها کسرۀ علامت اضافه (اضافۀ ملکی یا نسبی ….) هجای کوتاه (= U)می باشند اما می توانند بلند(= – )منظور شوند
«مصوت کوتاه ضمّه ی واو عطف »را می توان بلند تلفظ کرد تامصوت بلند به حساب آید. مانند :کتاب و دفتر ( که به صورتِ:کتابُ دفتر تلفظ می شود. این مصوت ضمه را که ضمه عطف نامیده می شود و علامت هجای کوتاه(= U) دارد، می توان بلند(=-)منظور داشت.
تذکر: در هیچ موردی ۳ هجای کوتاه (UUU)در کنار هم قرار نمی گیرند .در چنین وضعی ، حتما یکی از آن ها برابر یکی از این اختیارات ، هجای بلند خواهد بود.
اگر هجایی با هجای معادلش در مصراع دیگر تفاوت داشت؛ علامت هر دو هجا را می گذاریم و وقتی طبق اختیارات شاعری مشخص شد که با هجای متفاوت معادلش مساوی است ؛ علامت قبلی را خط می زنیم و متغیر را در زیرش می نویسیم.
مثال یک:
بـِ نا م ِ خـُ دا وَنـ دِ جا نـُ خـِ رَد
U - U U - - - U U - U
کـَ زینـ بَر تـَ رَنـ دیـ شـِ بَر نَگـ ذَ رَد
U - - U - - U - - U -
شاعر برای رسیدن به وزن درست شعر، میتواند مصوّت کوتاه را بلند تلفّظ کند؛ مانند فردوسی که در بیت آغازین شاهنامه، مصوّتهای کوتاه( -ِ ) و ( -ُ ) را در هجاهای سوم و نهم مصراع اوّل به مصوّت بلند تغییرکمّیّت داد؛ چون هجاهای مقابل آنها هجاهای بلند بودند و این مصوّتها نیز درآخرواژه قرار دارند.
********
مثال دو:
ن بی نی با غ بان چون گل ب کا رد چِ ما یِ غم خُ رد تا گل ب را ید
U - – – U – U – U - - U - - – U – – – U - -
می بینیم که هجای ۳ در مصرا ع دوم(یه) کوتاه(U) ، اما در مصراع اول (نی) بلند( – ) است بنابراین بایددر یکی از این دو تا، از اختیارات شاعری استعاده شده باشد.
«نی» –بلند است و تغییر نمی کند.اما «یه » مصوت پایان کلمه است و می تواند بلند تلفظ شود.بنابر این حکم بر آن داده می شود.باید روی علامت آن خط بکشیم و علامت هجای بلند را در زیرش بگذاریم.
**********
2)کوتاه تلفّظ کردن مصوّت بلند :
در صورتی که دو مصوّت بلند کنار هم باشد،شاعر میتواند مصوّت بلند اوّلی را به مصوّت کوتاه تبدیل کند؛ مثلاً اگر واژههای « جادویی» با«عاقلی»در بیتی روبه روی هم واقع شود، شکل تقطیع آنها چنین است:
جا دو یی
_ U _
عا قِـ لی
_ U _
پس هجای دو م « جادویی » به هجای کوتاه «دُ» تبدیل میشود؛ چون هجای مقابل آن یک هجای کوتاه است و دو مصوّت « دو » و« یی» نیز کنار هم قرار گرفتند.
دا نی که نوش دا رو ی سه را ب کی ر سید
– – U –U – – U – – U – U -
آن گه که او ز کال ب دی بیش تر ن داشت
– –U –U –U U– –U – U –
هجای 7 مصراع دوم کوتاه است بنا بر این هجا قرینه اش در مصراع اول که بلند آمده است باید کوتاه شود یعنی مصوت بلندِ او در دارو باید مخفف و به صورت دارُ ( –U ) تلفظ شود.
ضمنا اگر مصوت ها مضاف قرار گیرند ، قبل از مضاف الیه ، صامتِ «ی» قرار می گیرد.مانند : رو یِ زیبا که بین مصوتِ او و ِ صامت ی قرار گرفته است که آنرا «یای وقایه» ( = محافظت – نگهبانی) می نامند.
تبصره :
اگر مصوت بلند «ای» در میان کلمه ای بسیط (=زیاد) یا کلمه ای با پسوند(= حامیان)یا ضمیر متصل(=خدائی اش) باشد؛ قاعده ی کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند در آن صدق نمی کند.زیرا با توجه به روان خوانی کلمه ، مصوتِ «ی» در این حالات به خودی خود کوتاه تلفظ می شود. مانند کلمه زیاد (U–U) / حا میان ( –U -)/خدائی اش(- –U -)….باید دقت داشت در این موارد که مصوت «ی» کوتاه تلفظ می شود علامت آن را با هجای کوتاه مشخص می کنیم و اختیاری هم وجود ندارد.
2)اختیار وزنی
گاهی نیز شاعر بدون این که در تلفّظ واژهها تغییری بدهد، کمّیّت هجا را تغییر میدهدکه موجب تغییر وزن میشود. به این نوع از تغییر دادن وزن از سوی شاعر، «اختیار وزنی» اطلاق میشود.
اختیار وزنی شاعر نیز خود به چهار نوع عمدهی زیر است که به ترتیب کاربرد آنها توضیح داده میشود.
1)هجای پایانی بیت یا مصراع همیشه بلند است. ( بلند بودن هجای پایانی):
هرنوع از انواع هجا در آخر بیت یا مصراع واقع شود، همواره از نظر کمّیّت، یک هجای بلند محسوب میشود. پس، امتداد هجا در پایان بیت یا مصراع همیشه برابراست؛ چون در این جایگاه هجای کوتاه و هجای کشیده هم یک هجای بلند شمرده میشود. بنابراین در پایان بیت یا مصراع واژههای « تو »که یک هجای کوتاه است با « دَر» که یک هجای بلند است با « دَرد» که یک هجای کشیده است، از نظر امتداد برابر و یکسان به حساب میآیند.
هجاهای « راست و طاست» در آخر بیت زیر مشمول این اختیار وزنی است یعنی هجای کشیده( - U ) به هجای بلند ( - ) تبدیل می شود.
ءا یِ نِ ءَر نق شِ تُ بن مود راست خُد شِ ک نا یی نِ شِ کس تن خ طاست
- U U - - U U - - U - - U - - U UU - - U -
2)تبدیل « فعلاتن به فاعلاتن» در آغاز مصراع :
گاهی اتّفاق می افتد که پس از تقطیع درست شعر ، در رکن اوّل یکی از مصراعها رکن عروضی« فعلاتن» و در مقابل آن در مصراع دیگر رکن عروضی« فاعلاتن» به دست میآید. در این صورت شاعر بدون آن که در تلفّظ کلمات تغییری بدهد، تنها در وزن شعر تغییر ایجاد میکند و رکن عروضی « فعلاتن» را در آغاز یکی از مصراعها به رکن عروضی« فاعلاتن» تبدیل میکند و عکس آن صادق نیست.
حا لِ دِل با تُ گُف تـَ نَم هـَ وَ سَست
_ U U _ U _ U _ _ U _
سُـ خـَ نِ دِل شـِ نُفـ تـَ نَم هـ َ وَ سَست
U U _ U U U _ U U _ _
همان طوری که می بینیم در این بیت هجای کوتاه اوّل مصراع دوم ، بدون تغییر در تلفّظ « سُـ » به هجای بلند تبدیل میشود و تنها علامت هجایی از کوتاه به بلند تغییر می¬کند تا رکن «فعلاتن » به «فاعلاتن» تبدیل شود.
نکته _ اگر اوّلین هجای رکن «فعلاتن» واژههایی مانند « تو،به، دو ،که، و...» بود در این صورت تبدیل «فعلاتن» به « فاعلاتن» از نوع اختیار زبانی شاعر است نه اختیار وزنی؛چون مصوّت کوتاه در آخر چنین واژههایی طبق اختیار زبانیِ تغییر کمّیّت مصوّتها به هجای بلند تبدیل میگردد؛ مثال:
«دو دهان داریم گویا همچو نی یک دهان پنهانست در لبهای وی»
هجای اوّل مصراع اوّل (دُ ) یک هجای کوتاه است امّا چون در برابرهجای بلند (یک)در اوّل مصراع دوم واقع شد ، بنا به اختیار زبانی شاعر« تغییر کمّیت مصوّتها » ازنوع بلند تلفّظ کردن مصوّت کوتاه در آخر واژه، به هجای بلند تبدیل شدهاست که این تغییر طبق اختیار زبانی صورت گرفته است و از نوع اختیار وزنی نیست.
3)ابدال یا تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند یا عکس آن در میان مصراع
شاعر می تواندبه جای دو هجاب کوتاه میان مصراع(U U) ، از یک هجای بلند( – ) استفاده کند مثلا به جای فعلن(U U -) می تواند فع لن (- – ) بیاورد:
هر چه داری اگر به عشق دهی
–U–– / U–U– / UU–
/فعلن/
کا فرم گر جوی زیان بینی
–U–– / U–U– / ––
/ فع لن /
گاهی درمیان برخی از ابیات و مصراع ها ممکن است ارکانی که دو هجای کوتاه کنار هم دارند، دو هجای کوتاه آنها درمقابل یک هجای بلند و یا عکس آن قرار بگیرد که در این صورت اختیار وزنی ابدال اتّفاق میافتد. این اختیار وزنی معمولاً در ارکان ( فعلاتن)، ( مفتعلن )، (مستفعل) و ( فَعِلن)رخ میدهد که سه رکن عروضی اوّل به رکن (مفعولن) و رکن آخری به رکن( فع لن) تبدیل میشوند که عکس این تبدیل نیز ممکن است؛ مانند بیت زیر:
آمد نوروز هم از بامداد آمدنش فرّخ و فرخنده باد
آ مَــد نو رو ز هـَ مَـز با مـ داد
ـــ ـــ ـــ ـــ U U ــــ ـــ U ـــ
آ مَـ دَ نَش فَر رُ خُ فَـر خُنـ دِ باد
ـUU ـ ـ U U ـ ــــ U ـــ
همانطوری که میبینید، هجای دوم مصراع اوّل (مَـد)یک هجای بلند است که دوهجای کوتاه (مَـ و دَ )در مصراع دوم برابر آن واقع شده است. وقتی که تقطیع هجایی دو مصراع درست باشد،امّا تساوی هجاهای دو مصراع رعایت نشده باشد، در این صورت اختیار وزنی ابدال یا همان تبدیل دوهجای کوتاه به یک هجای بلند و عکس آن در میان مصراع رخ میدهد. در چنین مواردی رکنی که کمتر است به رکنی که در بیت بیشترین تعداد را دارد، تبدیل میگردد؛ یعنی رکن (مفتعلن) دربیت بالا سه بار تکرار شده است ولی رکن (مفعولن ) فقط یک بار در آغاز مصراع اوّل بیت آمده است.پس (مفعولن) که در اقلّیت است به رکن (مفتعلن )که دراکثریت است ،تبدیل میشود.
در مصراع اوّل بیت مذکور سه اختیار شاعری بهکار رفتهاست که به ترتیب عبارتند از: اختیار وزنی ابدال، در هجای دوم ، اختیار زبانی امکان حذف همزه در هجای ششم و پرکاربردترین اختیار وزنی؛ بلند بودن هجای پایانی در پایان هر دو مصراع.
4)قلب :
جابه جایی یک هجای بلند و کوتاه کنار هم در یک رکن عروضی بنا به ضرورت وزن شعر که معمولاً در ارکان عروضی (مفاعلن ) و (مفتعلن) اتّفاق میافتد؛ مثال:
کیست که پیغام من به شهر شروان برد یک سخن از من بدان مرد سخندان برد
کیـ ست کِـ پَیـ | غا مِ مَن| بِـ شَهـ رِ شَر| وان بَـ رَد / یَک سُـ خَـ نَـز| مَن بِـ دان| مَر دِ سُ خَنـ| دان بَـ رَد
__ U U __ / _ U __ / U __U __/ __ U __ / __ U U __/ __ U __ / __ UU __ / __ U __
مفتعلن / فاعلن / مفاعلن / فاعلن / مفتعلن / فاعلن / مفتعلن / فاعلن
می بینیم که در رکن سوم مصراع اوّل رکن ( مفاعلن) و برابرآن در رکن سوم مصراع دوم رکن ( مفتعلن) آمده است. در این صورت آن رکنی که در اقلّیت است به رکنی که دربیت اکثریت دارد، تبدیل میشود. بنابراین در این بیت شایسته آن است که رکن(مفاعلن)در مصراع اوّل به رکن ( مفتعلن) تبدیل شود. و وزن بیت چنین است:
مفتعلن| فاعلن| مفتعلن | فاعلن
نکتهی 1)مصوّت بلند « و» در کلمات تک هجایی همیشه بلند است جز در واژهی « سو » که بعد از آن مصوّت کوتاه باشد بهطوریکه ترکیب اضافی یا وصفی بسازد، « و» در « سو» میتواند به صورت مصوّت کوتاه تلفّظ شود؛ مثال :
در کلمات ( مو، بو، مور، شور، دود، بود و……..مصوّت « و» همیشه بلند است امّا در ترکیب « سویِ من » و مانند آن « و » میتواند به صورت « ـــُـ » تلفّظ شود. بنابراین ( سویِ من ) می¬تواند به صورت¬های زیر تلفّظ گردد؛
سو یِ مَن ( _ U _ ) یا // سـُ یِ مَن ( U U _ ) یا // سـُ یِ مَن ( U _ _ )
نکتهی2 )«یـ » در کلمات ساده و کلماتی که به ضمیر پیوسته و شناسه و «ی» نسبی و مصدری متّصل میشوند، همواره صامت است؛ مثال : اختیار ( اِخـ تـِ یا ر ) = ( _ U _ U) ، نیاز( نـِ یا ز ) = ( ( U _U ، خیال ( خـِ یا ل ( U _ U)
دانشجویم ( دا نِشـ جو یَم = _ _ _ _ ) ، نیکو یی ( نیـ کو یی = _ _ _ ) ، می گویم ( می گو یَم = _ _ _ (
توجّه -به چنین «یـ » در کلماتی مانند ( دانشجویم ، نیکویی ، میگویم و ... ) « یـ » وقایه یا میانجی و واسطه نیز میگویند.
نکتهی3 (اگر در کلمات غیر ساده بعد از « ی » حرف همزه ( ا ) بیاید، مصوّت بلند (ی) به صورت مصوّت کوتاه تلفّظ میشود و همزه در تلفّظ و خطّ عروضی حذف میگردد؛ مثال : علی ای = عـَ لِـ یَی(UU ـ )گیتی ای = گیـ تـِ یَی( ـ U ـ
نکتهی4)اگر در کلمات غیر ساده پیش از همزه « ن » ساکن بعد از مصوّت بلند باشد، حذف یا عدم حذف همزه تأثیری در کمّیت هجا ندارد ؛ مثال : «خون آشام» بدون حذف همزه( خون آ شا م ) = با حذف همزه
( خو نا شا م )، زمین آسا ، مران از = مَـ ران اَز = مَـ را نَز